Şap hastalığı hayvancılık sektörü için çok önemli ve zararlı bir hastalıktır. Hastalığa bütün çift tırnaklı hayvanlar duyarlı olup çok bulaşıcı bir özelliğe sahiptir. Şap hastalığına bağlı ekonomik kayıplar oldukça yüksektir. Hastalığın direk ekonomik kayıpları arasında özellikle genç hayvan ölümleri, süt ve et veriminde düşme, üreme performansında düşme sayılabilir. Ayrıca hastalığın eradikasyonu veya kontrolü de oldukça yüksek maliyetlidir. Bütün bunlara ilave olarak ticarete getirilen kısıtlamalar bu ekonomik kayıpları artırmaktadır. Bu nedenlerden dolayı hastalığın kontrolü ve nihayetinde eradikasyonu önem arz etmektedir. Bu hedefe ulaşmak için hastalığın epidemiyolojisinin ve en iyi şekilde nasıl kontrol edileceğinin çok iyi bilinmesi gereklidir.

ŞAP HASTALIĞI NİÇİN BU KADAR BULAŞICIDIR?

Etkenin çok fazla tipi ve alt tipi olması, bunlar arasında çapraz bağışıklığın az olması,

Şap virusunun mutasyon oranının çok yüksek olması ve dolayısı ile sürekli yeni virusların gelişmesi

Virusun bütün vücut sekret ve ekskretleri ile çok miktarda ve uzun süre saçılması (o Veziküler sıvı ile 1010/ml, o Epitel doku ile 109,9/gr, o Salya ile 108,5/ml, o Virus saçılımı lezyonların görülmesinden 4 gün öncesinden başlamakta ve lezyonların görülmesinden 15 gün sonrasına kadar devam edebilmektedir.)

Hastalığın morbiditesinin çok yüksek olmasına karşın mortalite oranının düşük olması

Konakçı spektrumunun oldukça geniş olması,

Etkenin çevrede uzun süre canlılığını devam ettirebilmesi,

Enfeksiyonu başlatmak için gerekli virus miktarının oldukça düşük olması, (o Ruminantlarda solunum yolu ile enfeksiyonu başlatmak için tam duyarlı hayvanlarda 10-25 enfektif virus partikülü yeterli olabilmektedir.

Virus hava yolu ile yayılabilmektedir.

ETİYOLOJİ (Nedeni inceleyen bilim dalı)

Şap virusu Picornaviridae familyasında yer alan bir RNA virusudur. Şap virusunun immunolojik ve serolojik olarak ayırt edilebilen 7 serotipi vardır; O, A, C, Asya 1, SAT1, SAT 2 ve SAT 3. Farklı serotipler birbirlerine karşı bağışıklık oluşturmazlar. Her serotip içinde genetik ve antijenik olarak farklı geniş bir spektrumda viruslar mevcuttur. Bu varyantlar organizmada birbirlerine karşı farklı düzeylerde bağışıklık oluştururlar. Bu viruslar aşağıda belirtildiği üzere farklı özellikler gösterirler.

Enfektivite: Virusun bir konakçıya girme ve çoğalma kabiliyeti

Virulens: Hastalığın şiddetinin ölçüsüdür.

Patojenite: Virusun herhangi bir konakçı hayvan türünde, ırkında, cinsinde veya yaş grubunda hastalık oluşturabilme özelliğidir.

Herhangi bir serotipin daha patojenik ve virulensinin yüksek olduğuna dair deneysel bir veri mevcut değildir.

Duyarlı hayvanlar: Evcil ve vahşi çift tırnaklı hayvanlar şap hastalığının doğal konakçılarıdır. Bu hayvanlar arasında sığır, koyun, keçi, domuz, manda, deve, bizon, buffalo, geyik, antilop, ceylan, impala, zürafa sayılabilir.

ŞAP VİRUSUNUN DAYANIKLILIĞI

ŞAP HASTALIĞININ BULAŞMA YOLLARI VE UYGULANACAK ÖNLEMLER

VİRUS SAÇILIMI

KLİNİK BELİRTİLER

Şap hastalığında oluşan klinik belirtiler hayvanın türüne, alınan virus suşuna ve miktarına, enfeksiyon yoluna, hayvanda mevcut bağışıklık seviyesine ve hayvanın genel sağlık durumuna ve kondisyonuna bağlı olarak değişiklik gösterir. Özellikle sığırlarda ve domuzlarda bu belirtiler çok şiddetli olabilir. Erişkin hayvanlarda depresyon, ateş, ağız ve ayaklarda veziküler lezyonların oluşumu karakterizedir. Meme dokusu ve meme başları da etkilenerek süt veriminde düşüşe neden olur. Ergin hayvanlarda mortalite genellikle %5'ten az olmakla birlikte genç hayvanlarda kalp kası lezyonlarına bağlı olarak oldukça yüksek olabilir. Koyun ve keçilerde hastalık genellikle daha hafif seyreder ve bu da hastalığın teşhisini zorlaştırır.

Lezyon Yaşının Tespiti

LEZYON YAŞI BELİRLENMESİNİN ÖNEMİ

Hastalığın teşhisi için en taze lezyonların alınması gereklidir.

Epidemiyolojik çalışmalar ( virusun işletmeye tahmini giriş zamanı, en fazla virus saçılımının olduğu dönemin belirlenmesi, geriye ve ileriye doğru izlemelerin önceliklendirilmesi) için en eski lezyonun bulunması gereklidir.

ŞAP HASTALIĞI İHBARI ALINDIĞINDA

İhbarı yapan yetiştirici / veteriner hekimin (VH) işletmede kalması sağlanır. Eğer çiftliği terk etmişse, şap hastalığına duyarlı hayvanların bulunduğu başka bir işletmeye gitmemesi söylenir. Hastalık ihbarı alınan işletmeye gitmeden önce: İşletmenin konumu, İşletmedeki hayvan sayıları, Köydeki hayvan sayıları, Civar köylerdeki hayvan sayıları ve Şap aşısı uygulamaları hakkında bilgiler toplanır.

Şap Hastalığı oldukça bulaşıcı bir hastalık olduğu için mümkün olduğunca kısa süre içinde ve en geç 24 saat içinde işletmeye gidilmesi zorunludur.

İşletmeye Giriş Esnasında Dikkat Edilecek Hususlar

Aracınızı, çiftlik işletmesinin girişinin yakınındaki uygun bir noktaya (dezenfeksiyon noktası) park edin. Sahaya aracınızla gitmeyin.

Çiftliğe yalnızca ihtiyacınız olan malzemeleri götürün. Aracınıza geri dönmeniz, çiftliğin dışında başka kimse yoksa, giysilerinizi tamamen değiştirmenizi gerektirecektir.

Üzerinizdeki palto, pardesü gibi giysileri çıkarın ve yanınıza yalnızca gerekli şeyleri alın (örneğin anahtarlarınızı, cüzdanınızı, vb. aracınızda bırakın).

Normal günlük giysileriniz üzerine yukarıda verilen koruyucu giysilerinizi giyin.

Çiftlikten çıkarken üzerinizi değiştirmek için çiftliğin giriş kapısının dışarısındaki TEMİZ BİR NOKTADA yere temiz bir plastik örtü yayın. Örtüyü, taş gibi ağır maddelerle sabitleyin.

Suyu ve yeterli miktarda dezenfektanı, kovayı, fırçayı, otoklavlanabilir torbaları, değiştireceğiniz ayakkabıları ve giysileri, vb. bu noktada bırakın.

Çiftlikten çıkarmanız gereken herhangi bir şeyi paketleyip dezenfekte edebilmeniz için çiftlik kapısının hemen içerisine (çiftlik tarafına) bir kova, dezenfektan, su (çiftlikte yoksa) ve otoklavlanabilir temiz torba ve bağ bırakın.

KLİNİK İNCELEME

Şüpheli hayvan(lar) ve civardaki temasları incelenmelidir.

Muayene sırasında: Şap hastalığının klinik belirtileri, Şap hastalığının ayırıcı tanısı, Lezyonların yaşı dikkate alınmalıdır. Numune almada sürü içindeki en yeni lezyon, epidemiyolojik araştırmalar için ise sürüye hastalığın muhtemel giriş tarihinin tespiti amacı ile en eski lezyonlar araştırılmalıdır.

Diğer hayvanların enfeksiyona maruz kalmasını önleyecekse, hayvan kısıtlama amacıyla daha uygun bir yere taşınabilir.

Hayvanın geçici bir ahırda tutulması tercih edilebilir.

Hayvan sahibinin de onayıyla, zaptedilmesi zor olan hayvanların Rompun kullanılarak sakinleştirilmesi gerekebilir.

Şap hastalığından şüphelenildiğinde ya da 'ilk vaka' olması durumunda şap hastalığı şüphesi bertaraf edilemiyorsa, daha deneyimli bir veteriner hekimden görüş istenebilir veya VKAE/Şap Enstitüsü'nden bir uzmanın gönderilmesini talep etmesi gerekir.

Raporlamaya geçmeden önce, eğer mümkünse, uygun biyogüvenlik önlemlerini almak suretiyle sürüdeki diğer tüm hayvanların da klinik olarak incelenmesi gerekmektedir. Bu, özellikle de başlangıçtaki durumun şüpheli hayvanların çiftlikteki tek vaka olmadığına işaret ettiği hallerde çok önemlidir.

NOT: Şap Hastalığı ihbarı alındığında mümkünse köye bir ekip halinde gidiniz. Böylece bir veteriner hekim hastalık ihbarı yapılan sürüyü incelerken, diğer veteriner hekim (ler) de köydeki diğer işletmelerde veya civar köylerde şap hastalığı olup olmadığını araştırabilir.

Yapılan klinik muayenede şap hastalığından şüphelenilecek lezyonlar görülürse laboratuar teşhisi için uygun numuneler alınarak Marazi Madde Gönderme Formu ile birlikte Şap Enstitüsü Müdürlüğü'ne gönderilmelidir. Laboratuara teşhis için göndermek üzere mümkün olduğunca yeni epitelyum lezyonları (1‐3 günlük) tercih edilmelidir. Lezyon bulunamaması veya sadece oldukça eski lezyonlar bulunması halinde kan veya serum örnekleri gönderilebilir.

İşletmeden Çıkış Esnasında İzlenecek Prosedürler

Çiftlikten mümkün olan en az sayıda enfekte maddeyle ayrılmak çok önemlidir. Bu nedenle, bırakabileceğiniz herşeyi yakılarak imha edilmek üzere çiftlikte bırakın.

Çiftlik kapısının içerisinde, kovayı, dezenfektanı ve torbaları bıraktığınız yerde çiftlikten çıkarmanız gereken tüm ekipmanları ve malzemeleri dezenfekte edin. Bu amaçla, % 0.2 sitrik asit kullanabilirsiniz.

Çiftlikte kullanılan tüm sarf malzemelerini otoklavlanabilir torbalardan birine koyun ve ağzını mühürleyin. Keskin malzemeleri ve bıçakları, çiftliğe getirdiğiniz keskin alet kutusuna koyun.

Mobil telefonunuzu koyduğunuz torbanın dışını da dezenfekte edin.

Üzerinizdeki koruyucu giysilerin ilk tabakasını, çiftlik kapısının çiftlik tarafında ve aşağıdaki sırada çıkarın: bot galoşları, tulum, yüz maskesi, eldivenler (üstteki çift). Bunların tümünü otoklavlanabilir bir torbaya koyun, ağzını kapatın ve imha edilmek üzere çiftlikte bırakın.

Çiftlik kapısının dışında belirlediğiniz temiz noktaya ilerleyin. Yalnızca temizleyip dezenfekte etmiş olduğunuz malzemeleri bu noktaya götürün. Çok miktarda dezenfektan ve bir fırça kullanarak sıvı geçirmez giysilerinizi ve plastik çizmelerinizi tamamen dezenfekte edin.

Temizlediğiniz plastik çizmeleri çıkarın ve temiz, sızdırmaz bir plastik torbaya koyarak emniyet altına alın.

Sıvı geçirmez giysilerinizi çıkarın ve dezenfektanla dolu bir kovanın içine bastırın. Daha sonra temiz, sızdırmaz bir plastik torbaya koyarak emniyet altına alın.

Tırnaklarınıza özellikle dikkat ederek ellerinizi, kollarınızı ve yüzünüzü yıkayın ve dezenfekte edin.

Belirlediğiniz temiz bölgedeki plastik örtüyü dezenfekte edin. Otoklavlanabilir bir torbaya koyup, ağzını kapatın.

Üzerinizdeki diğer tulum veya benzeri giysileri çıkarın, eğer mümkünse giysilerinizi değiştirin ve ayakkabılarınızı giyin. Çıkardığınız tüm malzemeleri temiz bir otoklavlanabilir torbaya koyun ve ağzını kapatın.

Son olarak ellerinizi tekrar yıkayın ve dezenfente edin.

Laboratuvar örneklerini gittiğiniz yerdeki 'temiz' bir görevliye vermek için gerekli düzenlemeleri yapın

Duyarlı hayvan(lar)ınız yoksa, doğrudan evinize gidin, giysilerinizi değiştirin ve aşağıda belirtildiği şekilde duş alın.

Duyarlı hayvan(lar)ınız varsa, bir otele veya başka bir uygun yere gidin, duş alın ve giysilerinizi değiştirin.

Tek kullanımlık ekipmanları güvenli bir şekilde imha edin ve koruyucu giysilerinizi mümkünse otoklavlamayla temizleyin.

Aracınızı ve diğer ekipmanları dezenfekte edin.

Kişisel giysilerinizi otoklavlama yoluyla dezenfekte ettikten sonra sıcak suyla yıkayın. Kuru temizleme, şap virüsünü ortadan kaldırmayacaktır.

Tam olarak duş alın; tırnaklarınızı ve saçlarınızı temizlerken özellikle dikkatli olun.

En az üç (3) gün süreyle duyarlı hayvanlara yaklaşmayın.

NOT: Kendiniz yetiştiricilere örnek olun. İmkanlarınız ölçüsünde yukarıda verilen protokollere uymaya çalışın ve diğer kişilerin de buna uymasını sağlayın. Şunu unutmayın ki şap hastalığının sizin sorumluluk alanınızdaki bir işletmeye bulaşması sizin kontrolünüz dışında gelişir ancak hastalığın yayılmasını engellemek siz Veteriner Hekimlerin sorumluluğudur. KENDİNİZ HASTALIK KAYNAĞI OLMAYIN!

KLİNİK OLARAK ŞAP HASTALIĞI TEŞHİSİ KONULDUĞU TAKTİRDE ALINACAK ÖNLEMLER

Laboratuar teyidi için numune alınarak Şap Enstitüsüne gönderilmesi

Hasta ve enfeksiyondan şüpheli hayvanların sağlıklı hayvanlardan ayrılarak izole edilmesi

3 km çapındaki bölgede kordon ve karantina uygulanması

3 km koruma bölgesindeki tüm hayvanların klinik muayeneden geçirilmesi

3 km koruma bölgesi ve 3-10 km gözetleme bölgesinde epidemiyolojik araştırma yapılması.

NOT: Kordon konulacak bölgede şap hastalığına duyarlı hayvanların sayımının yapılması ve bu sayım listelerinin (sağlıklı, hasta, ölen) güncellenmesi çok önemlidir. Eğer bu sayımlar yapılmazsa yetiştiricilerin kordon tedbirlerine uyup uymadığının tespit edilmesi çok zordur. BU SAYIMLARDA ÖZELLİKLE HAYVAN TİCARETİ İLE UĞRAŞAN İŞLETMELERE ÖZEL ÖNEM VERİLMELİDİR.

ŞAP HASTALIĞININ KONTROLU İÇİN MİHRAKLARDA ALINACAK ÖNLEMLERİN ESASLARI

EPİDEMİYOLOJİK İNCELEME

Şap hastalığı görülen mihraklarda standartlaştırılmış, hızlı ve hedefe yönelik epidemiyolojik araştırmalar yapılmalıdır. Bu araştırmalar bu amaçla hazırlanan anketler temelinde yürütülür. Bu araştırmalar,

Şap hastalığından şüphelenilmesinden veya bildiriminin yapılmasından önce, hastalığın işletmede muhtemel bulunma süresi (bunu tespit etmek için hasta hayvanlarda mevcut lezyonlarda yaş tayini yapılır),

İşletmedeki şap virüsünün muhtemel kaynağı ve aynı kaynaktan enfekte veya kontamine olmasından şüphe duyulan hayvanların bulunduğu diğer işletmelerin belirlenmesi,

Büyükbaş hayvanlar ve domuzlar dışında, diğer duyarlı türden hayvanlarda muhtemel enfeksiyon veya kontaminasyon ihtimali,

Söz konusu işletmelerden şap virüsünü taşıyabilecek olan hayvanların, kişilerin, araçların ve maddelerin giriş ve çıkışları ile ilgili hususları kapsamalıdır.

Yapılan epidemiyolojik çalışmalar neticesinde ve klinik bulgular ışığında tespit edilen hastalık etkeninin ilk giriş günü dikkate alınarak mihrak bölgesinden bir başka bölgeye etkenin taşınıp taşınmadığı tespit edilmelidir. Muhtemel bulaşmaların olabileceği diğer bölgelerle iletişime geçilerek hastalığın diğer bölgelerde yayılmasının önlenmesi sağlanmalıdır.

NOT: Kaynakların verimli kullanılması ve zaman kayıplarının önlenmesi için yapılacak epidemiyolojik çalışmada hastalığın işletmeye muhtemel giriş tarihi, hastalığın inkubasyon süresi, lezyon yaşı ve şap virusunun en fazla saçıldığı dönem dikkate alınarak hastalığın muhtemel kaynağı ve muhtemel yayılması tespit edilerek önceliklendirilmeli ve inceleme bu öncelik sırasına göre yürütülmelidir.

TEMİZLİK VE DEZENFEKSİYON

Temizlik ve dezenfeksiyon çalışmasının amacı:

İşletmelerin, insanların, ekipmanların ve taşıtların etkin ve etkili bir şekilde dekontaminasyonunu sağlayarak enfeksiyonun yayılmasını önlemek,

İşletmelere yeniden hayvan girişini takiben enfeksiyonun tekrarlamasını önlemektir.

Dezenfeksiyonun temel prensipleri

Dezenfeksiyondan önce temizleyin

Yüzeyleri tamamen dezenfekte edin

Dezenfektanın yeterli süre yüzeye temas etmesini sağlayın

Dezenfektanı doğru konsantrasyonda kullanın

Kullandığınız dezenfektanın şap virusuna karşı etkili olduğundan emin olun.

Dezenfeksiyonu nelere uygulayalım?

Enfekte işletmelerden çıkan ve şap virusunu mekanik olarak taşıması muhtemel; o insan, Enfekte işletmelere girişlerde biyogüvenlik kurallarına uygun kıyafet giyilmesine dikkat edelim. Çıkışta bu kıyafetlerden tek kullanımlık olanlarını imha edelim, diğerlerini (çizme, yıkanabilir giysi) dezenfekte edelim.

o araç Özellikle birden fazla işletmeye giden süt toplama araçları ve yem kamyonu gibi araçların dezenfeksiyonuna özen gösterilmeli.

Hastalık takibi ve kontrolu için giden araçlara da özen gösterilmelidir.

Araçların şap virusu ile kontamine olması muhtemel kısımlarının (lastikler, tekerlek boşlukları, araçların alt kısımları) öncelikle temizliği sonra dezenfeksiyonu yapılmalıdır.

o malzemeleri yukarıdaki prensiplere uygun olarak dezenfekte edin.

Enfeksiyon süresince ve enfeksiyonun sona ermesini takiben uygulanan kısıtlamaları kaldırmadan önce şap virusu ile kontamine olan ve olmasından şüphe edilen tüm binaları ve alanları dezenfekte edin.

Dekontaminasyon uygulaması yapılırken şu on madde akılda tutulmalıdır

Etkili temizlik dekontaminasyon programının başarısında %90'ın üzerinde öneme sahiptir.

Toprak, kir veya organik madde birikimleri patojenleri dezenfektanların etkisinden koruyan etkili bir bariyer oluşturur.

Organik maddeler bazı kimyasal dezenfektanları hızla inaktive ederler.

Bazı temizleme maddeleri belirli kimyasal dezenfektanlarla uyumsuzdurlar.

Bazı temizleme maddelerinin ve dezenfektanların etkinliği sulandırma için kullanılan suyun kalitesine ve sertliğine bağlıdır.

Dezenfektanların etkinliği kullanılan konsantrasyona ve temas süresine bağlıdır.

Dezenfektanların çoğunun etkinliği ısı ve pH'ya bağımlıdır.

Dezenfektanlar alet ve malzemeler için aşındırıcıdır ve çoğu insanlar ve hayvanlar için toksiktir.

Yıkama sularında canlı patojenler bulunabilir veya kimyasal dezenfektanlar çevre için zararlı olabildiğinden uygun bir şekilde imha edilmelidirler.

Bazı dezenfektanlar zarsız viruslara karşı etkili değildirler.

KAYNAK: Buradaki bilgiler Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilen Şap Hastalığı Teknik Yardım Projesi kapsamında hazırlanan 'Şap Hastalığı İle Mücadele' El Kitabından alınmıştır.